Kimyasal savaş ajanları;  fiziksel durumlarına, toksikolojik özelliklerine ve uçuculuklarına göre üç ana başlık altında sınıflandırılabilir:

Fiziksel Durumlarına Göre

Kimyasal ajanlar normal şartlar altında bulundukları formlar, kasti kullanımları veya kaza sonucu yayılımları göz önünde bulundurulduğunda fiziksel durumlarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır:

• Katı
• Sıvı
• Gaz
• Buhar
• Aerosol 

Toksikolojik Özelliklerine Göre

Sinir Ajanları

Sinir ajanları, kimyasal ajanlar içerisinde en dikkat çeken ve etkin olan sınıf olmuştur. Sinir sistemini olumsuz etkiledikleri için bu şekilde adlandırılmaktadırlar.

Bütün sinir ajanları organofosfatlı bileşikler sınıfına girmektedir. Kalıcı ve dağıtımı kolay olan bu maddeler oldukça toksik olmakla birlikte hem solunum hem de deri yolu ile maruz kalındığında çok hızlı etki etmektedirler. Ham maddeleri oldukça ucuz ve kolay bulunabilmektedir.

Etki Mekanizması:

Sinir ajanlarının en önemli karakteristik özelliklerinden biri aşırı toksik olması ve çok hızlı etki etmeleridir. Sinir ajanları gaz, aerosol ya da sıvı halde olabilir ve vücuda solunum ve deri yolu ile etki eder. Sinir ajanıyla kirlenmiş sıvıların veya yiyeceklerin tüketilmesi de zehirlenmeye neden olabilir.

Sinir ajanları, bir nörotransmitter olan asetilkolinin parçalanmasını sağlayan asetilkolinesteraz enzimini etkisiz hale getirerek, aşırı miktarda asetilkolin birikmesine neden olur. Bu durumda da sinirlerden kaslara uyarı gitmesi engellenir ve kısa süre içinde ölüm gerçekleşir.

Sinir ajanlarının vücuda alınma yolu birçok parametreyi etkileyen önemli bir etmendir. Sinir ajanına solumum yolu ile maruz kalmak genellikle diğer yollara göre daha çabuk zehirlenmeye neden olmaktadır. Bunun nedeni akciğerlerde birçok damarın yer alması ve solunan sinir ajanının hızlı bir şekilde kan dolaşımına nüfuz ederek hedef organlara ulaşabilmesidir. Eğer kişi çok yüksek konsantrasyonda (örn. 200 mg sarin / m3) sarin ajanına maruz kaldıysa birkaç dakika içinde ölüm gerçekleşebilir.

Sinir ajanının vücuda deri yolu ile alınması kısmen daha uzun zamanda zehirlenmeye neden olmaktadır. Sinir ajanları yağda çözünür özellikte olduğundan derinin dış tabakasından geçerek vücuda girebilir. Ancak ajanın damarlara ulaşması zaman alır ve bu nedenle ilk semptomlar ajana maruz kaldıktan 20-30 dakika sonra gözlemlenir.

Semptomlar:

 

Sinir ajanları, G ve V Ajanları olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır:

G Ajanları:                                                              V Ajanları:

Tabun (GA)                                                              VX

Sarin (GB)

Soman (GD)

Siklosarin (GF)

 

Tablo: Sinir Ajanlarının Toksikolojik Özellikleri

 

*: LCt50 değeri ajanın aerosol formu için geçerlidir.

Tabloda verilen değerler insanlar için ölümcül olan sinir ajanı dozlarını ifade etmektedir.

LD50 değeri, sinir ajanına deri yolu ile maruz kalan bir topluluğun %50’sinin ölümüne sebebiyet veren doz miktarıdır. Solunum için ajan konsantrasyonu ve maruziyet süresi bazında bir değer olan LCt50 değeri kullanılmaktadır.

 Tablo: Sinir Ajanlarının Fiziksel Özellikleri

Yakıcı Ajanlar

Yakıcı ajanlar, kimyasal savaş ajanları içinde en yaygın olanlarındandır. Yağlı yapıda olan bu maddeler vücuda solunum ve deri ile temas yoluyla girerler. Genellikle sıvı ve buhar halinde bulunurlar. Gözleri, solunum yollarını ve cildi etkilerler. Bu maddeler genellikle sıvı ve buhar halinde kullanılırlar. Hava şartlarına da bağlı olarak kullanıldıkları arazide günlerce kalabilirler. Saf halde renksiz ve kokusuz olan yakıcı ajanların saf olmayan hallerinde renkleri kahverengiye kadar değişebilmektedir. Yakıcı ajanlar ilk olarak 1917’de Almanya tarafından test edilmiş, daha sonra çeşitli yerlerde kullanılmıştır. Bu kullanımların en önemlilerinden biri 1980-1988 arasında yaşanan İran-Irak Savaşı sırasında meydana gelmiştir.

Etki Mekanizması:

Sinir ajanları solunum yollarında, gözlerde ve deride yanıklara ve kabarcıklara neden olur. Etkiler maruziyet anından sonra gecikmeli olarak gözlemlenir. Maruz kalınan konstantrasyona bağlı olarak etkiler birkaç saat veya birkaç gün içinde kendini gösterebilir.

Semptomlar:

• Gözlerde sulanma, kızarıklık ve yanma
• Ciltte kızarıklıklar ve kabarcıklar
• Gözlerde ışığa karşı duyarlılık
• Göz kapaklarında şişlik
• Öksürük ve boğulma hali
• Gözlerde ve solunum yollarında iltihaplanma
• Bulantı ve kusma

Yakıcı ajanların en yaygın olanları aşağıda verilmektedir:

• Sülfür Hardal (H, HD)
• Nitrojen Hardal (HN)
• Levizit (L)
• Fosgen Oksim (CX)

YAKICI AJANLARIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ
ÖZELLİK	HD	HN-1	HN-2	HN-3	L	Su
Moleküler ağırlık	159,1	170,1	156,1	204,5	207,4	18
Yoğunluk (mg/m3)	1,27 (20°C derecede)	1,09 (25°C derecede)	1,15  (20°C derecede)	1,24 (25°C derecede)	1,89 (20°C derecede)	1 (25°C derecede)
Kaynama Noktası (°C)	218	193,8	75 15 mm Hg basınçta	256,1	190	100
Erime Noktası (°C)	14,4	-51,7	-65	-32,61	-18	0
Buhar basıncı (mm Hg)	0,072 (20°C derecede)	0,24 (25°C derecede)	0,29 (20°C derecede)	0,0109 (25°C derecede)	0,394 (20°C derecede)	23,756 (25°C derecede)
Uçuculuk (mg/m3)	610 (20°C derecede)	1520 (20°C derecede)	3580 (25°C derecede)	121 (25°C derecede)	4480 (20°C derecede)	23010 (25°C derecede)
Suda çözünürlük (%)	< %1	Eser	Eser	Çözünmez	Çözünmez	U
U: Uygulanamaz

Kan Zehirleyici Ajanlar

Kan zehirleyici ajanlar genellikle gaz veya buhar halindedir ve vücuda solunum yolu ile alınır. Oldukça uçucu olan kan zehirleyici ajanların etkileri çok kısa zaman içinde ortaya çıkar. Yüksek dozda kan zehirleyici ajana maruziyet 5-8 dakika içinde ölümle sonuçlanabilir.

Etki Mekanizması:

Kan zehirleyici ajanlar vücutta bulunan sitokrom oksidaz enzimini bloke ederek kanın oksijeni kullanma ve taşıma kabiliyetini engeller. Hücreler arası oksijen iletimi engellenmiş olduğundan bu durum en çok beyin, kalp, karaciğer gibi yüksek miktarda oksijene ihtiyaç duyan organları etkiler ve felç, solunum yetmezliği ve kalp durmasına yol açar.

Semptomlar:

• Sersemlik hissi ve halsizlik
• Baş dönmesi
• Bulantı ve kusma
• Solunum güçlüğü ve boğulma hissi
• Burun, boğaz ve solunum yollarında şiddetli acı
• Taşikardi
• Bilinç kaybı
• Koma ve ölüm

Kan zehirleyici ajanların en yaygın olanları aşağıda verilmektedir:

• Hidrojen Siyanür (AC)
• Siyanojen Klorür (CK)
• Potasyum Siyanür (KCN)
• Sodyum Siyanür (NaCN)
• Arsin (SA)
• Karbon Monoksit

Boğucu Ajanlar

Boğucu gazlar kimyasal savaş ajanları içinde büyük miktarlarda üretilen ilk ajanlardandır. 1.Dünya Savaşı sırasında ilk olarak Almanlar tarafından kimyasal silah olarak kullanılmıştır. Daha sonraları İngiliz, Amerikan ve Fransız kuvvetleri tarafından da saldırı amaçlı kullanılmıştır. Bu kullanımların oldukça başarılı sonuçlar vermesi üzerine daha ölümcül kimyasal savaş ajanlarının üretimi için çalışmalar başlatılmıştır.

Boğucu ajanlar oldukça uçucudurlar. Genellikle renksiz olan bu maddelerin yeni biçilmiş çayır, çürümüş saman ve mısır püskülü gibi kokuları vardır.

Etki Mekanizması:

Boğucu ajanlar vücuda çoğunlukla solunum yolu ile girer. Bu maddeler kanın ödemine ve akciğerlerin sıvı ile dolmasına neden olarak maruz kalınmasından yaklaşık olarak 4 saat sonra ölüme sebebiyet verirler. Gözlemlenen etkiler ajanın türüne göre hızı veya gecikmeli olarak gözlemlenebilir.

Semptomlar:

• Göğüs darlığı
• Solunum güçlüğü
• Öksürük ve göz yaşarması
• Boğulma hissi
• Yorgunluk
• Dudaklarda morarma
• Burun ve boğazlarda tahriş ve akıntı
• Bulantı ve kusma
• Akciğer ödemi
• Solunum yetmezliği ve ölüm

Boğucu ajanların en yaygın olanları aşağıda verilmektedir:

• Klor (Cl)
• Fosgen (PG)
• Difosgen (DP)
• Klorpikrin (PS)

Kapasite Bozucu Ajanlar

Bu ajanlar yüksek dozlarda kullanıldığında ölümcül etkiler gösterse de genel olarak geçici ve ölümcül olmayan zarar verici etkileri nedeniyle kullanılmaktadır. Kapasite bozucu ajanlar geçici zihinsel ve psikolojik etkiler oluşturarak maruz kalan kişinin davranış bozuklukları sergilemesine ve etkisiz hale gelmesine neden olurlar.

Semptomlar:

• Bilinç kaybı
• Şaşkınlık
• Hayal görme
• Davranış bozukluğu
• Bedensel işlevlerde bozukluk
• Gözbebeklerinde büyüme
• Ağız kuruluğu
• Ciltte kuruma

Kapasite bozucu ajanların en yaygın olanları aşağıda verilmektedir:

• 3-Qüinüklidinil Benzilat (BZ)
• Fentaniller ve diğer opiatlar
• Liserjik Asid Dietilamid (LSD)

Kargaşa Kontrol Ajanları

Kargaşa kontrol ajanları gözler, solunum sistemi ve ciltte yaptığı olumsuz etkiler ile maruz kalan kişinin geçici bir süre için normal fonksiyonlarını yerine getirememesine neden olan kimyasal maddelerdir. Bu ajanların etkileri çok kısa zamanda ortaya çıkar. Kargaşa kontrol ajanları genellikle güvenlik güçleri tarafından toplulukların kontrol altına alınması veya bireyler tarafından kişisel korunma amaçlı kullanılmaktadır. Katı veya sıvı halde bulunan bu maddeler havada küçük damlacıklar halinde dağılabilirler. Bu durumda maruziyet deri, solunum veya göz yolu ile olabilir.

Semptomlar:

Kargaşa kontrol ajanlarının en yaygın olanları aşağıda verilmektedir:

Uçucuklarına Göre

Kimyasal savaş ajanlarının uçuculuk özellikleri büyük ölçüde buhar basınçları ile ilişkili olsa da rüzgar hızı, sıcaklık, nem gibi meteorolojik koşullar da ajanların kalıcılığına etki etmektedir.

Kalıcı Ajanlar:

30 dakikadan daha uzun süre kalıcılığı olan ajanlardır. Bu ajanlar kullanıldıktan sonra buharlaşmaları zaman aldığından solunum yolu ile etki etmekten ziyade deri ile temasa geçtiğinde etkisini gösterir. Buharlaşmaları uzun zaman aldığından uygun hava şartlarında uzun süre çevrede kalırlar. Sinir ajanları sınıfında yer alan VX kalıcı ajanlara örnek olarak verilebilir.

Uçucu Ajanlar:

Kullanıldığı andan itibaren 10-30 dakikadan daha fazla kalıcılığı olmayan ajanlardır. Bu ajanlar kullanıldıktan sonra çok çabuk buharlaştığından genellikle maruziyet solunum yolu ile olur ve etkileri kısa zamanda ortaya çıkar. Ancak kolay buharlaştıkları için çevrede uzun süre kalmazlar. Sarin, Soman, Tabun, Levizit gibi ajanlar uçucu ajanlara örnek olarak verilebilir.